Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Merksem (Oude Bareel) - Merksem (IJskelder)

Tabel met opening, elektrificatie en sluiting van alle buurtspoorwegen van NMVB ten noordoosten van Antwerpen (onder voorbehoud van kleine afwijkingen van benaming in trajectgedeelten in de jaren 1887-1968)

15-07-1887 - Antwerpen (Klapdorp) - Merksem (IJskelder), stoomtractie, elektrisch per 09-09-1908, opheffing per 25-05-1968 15-07-1887 - Merksem (IJskelder) - Merksem (Oude Bareel), stoomtractie, elektrisch per 09-09-1908, opheffing per per 25-05-1968 20-07-1887 - Merksem (Oude Bareel) - Brasschaat (dorp), stoomtractie, elektrisch per 18-05-1909, opheffing per 04-05-1968 03-01-1890 - Brasschaat (dorp) - Brasschaat (Polygoon), stoomtractie, elektrisch per 15-07-1912, opheffing per 01-10-1966 03-01-1890 - Brasschaat (Polygoon) - Wuustwezel (grens), met stoomtractie, elektrisch per 23-12-1951, opheffing per 01-10-1966 01-04-1889 - Merksem (Oude Bareel) - Schoten, met stoomtractie, elektrisch per 21-06-1908, opheffing per 25-05-1968 01-07-1905 - Schoten - Schoten (Vaart), met stoomtractie, elektrisch per 21-06-1908, opheffing per 25-05-1968 21-06-1908 - Schoten (Vaart) - Schotenhof, met stoomtractie, elektrisch per 09-09-1908, opheffing per 29-05-1965 05-08-1911 - Merksem (Kleine Bareel) - Sint-Mariaburg (Hoogboomkruis), elektrisch per 05-08-1911, opheffing per 27-05-1967 31-07-1927 - Sint-Mariaburg (Hoogboomkruis) - Kapellen (IJzerenweg), elektrisch per 31-07-1927, opheffing per 27-05-1967

01. Het kruispunt 'Oude Bareel' groeide na 1900 uit tot een centraal overstappunt voor tramreizigers. Komende vanuit Antwerpen of Merksem met een stoom-, een paarden- of een elektrische tram, kon je hier overstappen op een tram naar Brasschaat, Hoogboom, Sint-Mariaburg, Kapellen, Brasschaat (Centrum), Maria ter Heide, Wuustwezel of Schoten (met het 'Schotenhof' op het eindpunt als toeristische bestemming. In omgekeerde richting kwam je altijd in Antwerpen terecht, met overstapmogelijkheden in alle richtingen.

02. Een gesloten paardentramrijtuig (D 5) van de lijn Antwerpen (Klapdorp) - Merksem (Oude Bareel) staat op het kop-eindpunt, gereed om terug te keren naar Antwerpen. Sinds 15 juli 1887 was de NMVB de exploitant van deze lijn. Links staat het nieuwe hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere' (en daarnaast nog het vroegere onderkomen). Verderop staan nieuwbouwwoningen voor Antwerpse inwoners, die het zich konden permitteren om buiten de stad te gaan wonen op goed bereikbare plaatsen. Tussen Merksem (IJskelder) en Merksem (Oude Bareel) maakte de paardentram gebruik van de tramweg Antwerpen (IJskelder) - Wuustwezel - Breda (station SS) aan de westzijde van de weg. Aan de overzijde van de weg reden vanaf eerst nog stoomtrams en later elektrische trams van het stadstrambedrijf van Antwerpen naar Merksem (Oude Bareel). Ansichtkaart uit circa 1900.

03. Gezicht vanaf het zuidwesten op de kapitale nieuwbouwwoningen van rijke Antwerpenaren. In de verte ligt het aloude boerderij-café bij het kruispunt Merksem (Oude Bareel). Een nieuwbouw is nog niet te zien. Vanaf dat punt boog de weg naar de Nieuwe Bareel (richting Brasschaat en Kapellen) en rechtsaf kon je naar Schoten. Ten tijde van deze opname stond er nog geen nieuw hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere' naast de oude boerderij met café. Links ligt de tramweg van Merksem (IJskelder) naar het noorden (waarvan de paardentram gebruik maakt tot aan Merksem (Oude Bareel). Rechts reden vanaf de jaren twintig elektrische trams van het stadstrambedrijf van Antwerpen (...) tot aan Merksem (Oude Bareel). Ansichtkaart uit circa 1900.

04. Links staat het nieuwe hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere' (en daarnaast nog vaag zichtbaar het vroegere onderkomen). Rechts ligt de tramweg van Merksem (IJskelder) naar het noorden (waarvan de paardentram gebruik maakt tot aan het eindpunt Merksem (Oude Bareel), vaag rechts zichtbaar in beeld. De fotograaf trof dit keer geen trams aan maar vierwielige boerenwagens. Ansichtkaart uit circa 1900.

05. Links staat het nieuwe hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere' (en daarnaast nog vaag zichtbaar het vroegere boerderij-café). Rechts ligt de tramweg van Merksem (IJskelder) naar het noorden (waarvan de paardentram gebruik maakt tot aan het eindpunt Merksem (Oude Bareel), rechts zichtbaar in beeld met het open paardentramrijtuig D 107, gereed voor vertrek naar de stad (met eindpunt Antwerpen Klapdorp). Een stoomtram uit Schoten draait juist het baanvak naar Merksem (IJskelder) op. Sinds 1 april 1889 reden er stoomtrams tussen Merksem (Oude Bareel) en Schoten, per 1 juli 1905 verlengd naar Schoten (Vaart) en per 21 juni 1908 nog naar Schotenhof. In de verte komt een elektrische stadstram van lijn 3 aangereden. Deze reed aanvankelijk vanaf het Zuidstation naar de Middenstatie, later door naar Antwerpen-Schijnpoort en per 26 december 1906 verder naar Merksem (Oude Bareel). Daarvoor werd een stelplaats gebouwd juist links om de hoek van het hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere'. De paardentram tussen Merksem (IJskelder) en Merksem (Oude Bareel) reed op 8 september 1908 zijn laatste rit en moest plaats maken voor de elektrische 'Rode trams'. Ansichtkaart uit circa 1906-1908.

06. Nadat een stoomtram naar Schoten juist de hoek is omgegaan, keert de rust bij de 'Oude Bareel' terug. Vanaf 1 april 1889 tot 21 juni 1908 reden er uitsluitend stoomtrams tussen Merksem (Oude Bareel) en Schoten. Daarna kwam er elektrische tractie. Op de voorgrond is het kopspoortje voor de paardentram tussen Merksem IJskelder en Oude Bareel nog te zien. De foto zal in 1908 zijn gemaakt.

07. Een paardentram van de lijn Antwerpen (Klapdorp) - Merksem (Oude Bareel) is zojuist op het kop-eindpunt aangekomen. Het paard is nog niet omgespannen voor de terugreis. Sinds 15 juli 1887 was de NMVB de exploitant van deze lijn. Links buiten beeld staat het aloude café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere' en rechts het nieuwe café-restaurant 'Aux Quatre Saisons'. Tussen Antwerpen IJskelder en Merksem (Oude Bareel) maakte de paardentram gebruik van de NMVB-lijn tussen Antwerpen (IJskelder) en Wuustwezel (en verder in samenwerking met de ZNSM naar en van Breda) aan de westzijde van de weg. In de verte zijn de toren en de middenkoepel van Sint-Franciscuskerk te zien. Ansichtkaart uit circa 1900.

08. Gezicht vanaf het zuidoosten op het nieuwe café-restaurant 'Aux Quatre Saisons' (café-restaurant-hotel, tevens 'Zomerhof' van de 'Deutsche Kegelbahn', aan de westzijde van het knooppunt Merksem (Oude Bareel). Het gesloten paardentramrijtuig D 3 van de NMVB staat gereed voor vertrek. Een vrij mager paard, een koetsier en een conducteur wachten op reizigers. Foto uit circa 1905.

09. Gezicht vanaf het zuidoosten op het nieuwe café-restaurant 'Aux Quatre Saisons' (café-restaurant-hotel, tevens 'Zomerhof' van de 'Deutsche Kegelbahn', aan de westzijde van het knooppunt Merksem (Oude Bareel). Het open paardentramrijtuig D 107 van de NMVB staat gereed voor vertrek. Een zeer mager paard, een koetsier en een conducteur wachten op reizigers. Foto uit circa 1905.

10. Gezicht vanaf het zuidoosten op het nieuwe café-restaurant 'Aux Quatre Saisons' (café-restaurant-hotel, tevens 'Zomerhof' van de 'Deutsche Kegelbahn', aan de westzijde van het knooppunt Merksem (Oude Bareel). Het paardentramrijtuig D 10? van de NMVB staat gereed voor vertrek. Koetsier en conducteur wachten nog op reizigers. Een boer met een 'hoge kar' rijdt stapvoets voorbij.

11. Eindelijk een fotograaf die een goed overzicht geeft van het belangrijke verkeersknooppunt Oude Bareel. Links staat het hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere' (en daarnaast nog vaag zichtbaar het vroegere boerderij-café) en rechts het café-restaurant-hotel 'Aux Quatre Saisons'. In de verte rijdt een stadstram van lijn 3 (Zuidstation - Merksem - Oude Bareel). Rechts is een nieuwe 'Rode Tram' in aantocht naar Brasschaat, Maria ter Heide of Sint Mariaburg. In het midden komt een boer met een 'hoge kar' aangereden. In de verte rijst de toren van de Sint-Franciscuskerk op. Ansichtkaart uit circa 1912.

12. Uit Antwerpen of Merksem IJskelder zijn twee 'Rode trams' in aangekomen bij de 'Oude Bareel'. Vanf hier gaat er één verder in de richting 'Nieuwe Bareel', terwijl de ander naar Schoten zal rijden. Vanaf 18 mei 1909 was Brasschaat ( Maria ter Heide, vanaf 15 juli 1912) elektrisch berijdbaar, terwijl Schoten en Schotenhof op 9 september 1908 dit wonder van techniek mochten aanschouwen. Per 5 augustus 1911 kwam er vanaf de 'Nieuwe Bareel' een aansluiting naar Sint Mariaburg (en later tot aan Kapellen). Rechts staat het hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere' (en daarnaast het vroegere boerderij-café). Links bevindt zich het café-restaurant-hotel 'Aux Quatre Saisons'. Het een mooie zomerse dag, getuige het vele volk op straat.

Iets meer over de 'Rode trams'

13. In het voorgaande is steeds de NMVB als eigenaar en exploitant van het interlokale tramwegnet aangeduid. Maar eigenlijk is dit niet helemaal juist. De NMVB ontstond bij een wet in 1886, waarbij zij alle interlokale tramwegen in heel het land in handen kreeg. Slechts de stadstrambedijven mochten blijven bestaan. Toch ging deze vlieger niet helemaal op, mede om financiele redenen. Al bestaande bedrijven wilden graag zelfstandig blijven, en zoals vaak had de landsregering ook niet alle financiele aspecten op een rijtje. Kort en goed, de NMVB mocht wel eigenaar zijn, maar de exploitatie kwam nogal eens in handen van aparte ondernemingen.

Motorrijtuig LVA 20, met afdelingen 1e en 2e klasse op draaistellen 'maximum-tractie' in originele toestand, 1909.

14. De stedelijke 'S.A. des Tramways Anversois' uit 1877 hield het uit tot in 1899, waarna zij werd overgenomen door de 'S.A. Tramways du Nord d'Anvers'. De eerste paardentram in Antwerpen reed al in 1876 in opdracht van de 'S.A. Tramways du Nord d'Anvers' op het traject Klapdorp - Paardenmarkt - Merxem (Oude Bareel). In 1886 ging de eigendom van deze lijn over in handen van de NMVB, maar de exploitatie niet. Daarvoor werd een aparte onderneming opgericht, namelijk 'S.A. Tramway d'Anvers à Merxem'. Een jaar later werd dat de 'S.A. Tramway du Nord d'Anvers' en in 1907 'S.A. Les Vicinaux Anversois' (LVA). Het was deze exploitant die uit was op grote vernieuwingen. Overigens ging de exploitatie van haar trams per 1 januari 1920 toch over aan de NMVB, ongetwijfeld een uitvloeisel van de 'Groote Oorlog' met alle tekorten en prijsstijgingen.

Motorrijtuig LVA 5, met afdelingen 1e en 2e klasse op draaistellen 'maximum-tractie' in originele toestand, 1909.

15. De nieuwe exploitant 'S.A. Les Vicinaux Anversois' (LVA) stuurde na 1907 aan op grootscheepse vernieuwingen van de lijnen ten noordoosten van Antwerpen. Als eerste moest de paardentram tussen Antwerpen (Klapdorp) en Merksem (Oude Bareel) verdwijnen. Vanaf december 1907 tot in januari 1909 werden liefst 20 vierassige elektrische motorrijtuigen (nrs. 1 t/m 20) in een karmijnrode kleur afgeleverd, vandaar ook de aanduiding 'Rode tram'. Het rollend materieel was bijzonder robuust en comfortabel uitgerust met pluche kussens. In de jaren 1911-1912 kwamen ter versterking nog acht aanhangrijtuigen (nrs. 21 t/m 28, later 371-378 ) in dienst.

Motorrijtuigen LVA 1 t/m 20, met afdelingen 1e en 2e klasse op draaistellen 'maximum-tractie' in originele toestand, 1909.

16. Koperen fabrieksplaatje met namen van constructeur (Compagnie Generale des Ateliers) en opdrachtgever 'Tramways d'Anvers Societe Anonyme'

17. Motorrijtuigen LVA 1 t/m 20, met afdelingen 1e en 2e klasse, uitgerust in een creme-gele kleur en met assen volgens het systeem Delmez, na 1920.

Terug naar de Bredabaan

18. Het eindpunt van stadstramlijn 3 (Zuidstation - Merksem - Oude Bareel) bij de Oude Bareel lag aan de oostzijde van de weg, kort voor het hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere'. Het elektrisch motorrijtuig 255 staat met een bijwagen (uit de serie 910-1049) en enkele personeelsleden te wachten op reizigers naar Antwerpen. Links in beeld staat de paardentram voor de dienst Merksem (Oude Bareel) - Antwerpen (Klapdorp) te wachten op reizigers. De foto is gemaakt tussen 22 december 1906 en 8 september 1908, want op die dag begonnen de 'Rode trams' de dienst van de paardentrams over te nemen.

19. Het eindpunt van stadstramlijn 3 (Zuidstation - Merksem - Oude Bareel) bij de Oude Bareel lag in latere jaren aan de oostzijde van de weg, kort voor het hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere'. Links staan twee bijwagens voor de 'Rode tram', die toen nog in exploitatie was bij de 'S.A. Les Vicinaux Anversois' (LVA). Per 1 januari 1920 kwam de exploitatie echter definitief in handen van de NMVB. De foto is gemaakt in 1918 of 1919.

20. Gezicht vanaf het zuidwesten op de kapitale nieuwbouwwoningen van rijke Antwerpenaren. In de verte ligt het aloude boerderij-café bij het kruispunt Merksem (Oude Bareel). Een nieuwbouw is nog niet te zien. Vanaf dat punt boog de weg naar de Nieuwe Bareel (richting Brasschaat en Kapellen) en rechtsaf kon je naar Schoten. Ten tijde van deze opname stond er nog geen nieuw hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere' naast de oude boerderij met café. Links ligt de tramweg van Merksem (IJskelder) naar het noorden (waarvan de paardentram gebruik maakt tot aan Merksem (Oude Bareel). Rechts reden vanaf de jaren twintig elektrische trams van het stadstrambedrijf van Antwerpen (...) tot aan Merksem (Oude Bareel). Ansichtkaart uit circa 1900.

21. Heden ten dage staan vele kapitale nieuwbouwwoningen (nummers Bredabaan 561-579) er nog steeds vrij ongeschonden bij. Het huis met het grote boogvormige raam aan de zuidzijde is op een eerdere ansichtkaart van een eeuw terug goed te herkennen. Zelfs het hoge hekwerk voor het huis rechts aan de straatzijde staat er ook nog. Foto uit Google Earth, circa 2020.

22. Het NMVB-motorrijtuig 10197, daterend uit 1936, staat aan de halte in de Bredabaan ter hoogte van de fraaie burgermanswoning (Villa Maria), tweede van links op de voorgaande afbeelding en gebouwd in de jaren kort na 1900. Het rijtuig doet dienst op lijn 65, die in drie fasen met elektrische tractie tot stand kwam, namelijk op 5 augustus 1911 (tussen Antwerpen en Sint-Mariaburg), op 31 juli 1927 tussen Sint-Mariaburg en Kapellen (aan de oostzijde van de spoorwegovergang) en op 1 december 1928 via een kruising met 'het spoor' tot in Kapellen (Centrum). Dat laatste stuk was echter geen succes en werd dan ook al per 31 augustus 1936 voor het reizigersvervoer gesloten.

23. De fraaie burgermanswoning (Villa Maria) aan de Bredabaan te Merksem.

24. Een goederentram, bestaande uit goederenmotorwagen NMVB 10295 uit circa 1938, drie open goederenwagens en een gesloten wagen, rijdt op 8 juni 1955 vanuit Merksem (IJskelder) ter hoogte van het huidige café/restaurant 'Den Breughel' (rechts in beeld) naar Brasschaat en Wuustwezel. Deze horecagelegenheid bestaat nog steeds en ligt ongeveer op de plaats van het vroegere café-restaurant 'Aux Quatre Saisons', dus kort voor het kruispunt Merksem 'Oude Bareel'.

25. Het café-restaurant 'Den Breughel' ligt kort het kruispunt Merksem 'Oude Bareel' aan de Bredabaan 670. Iets rechts daarvan lag minstens een eeuw geleden het hotel-café 'Ouden Barreel - Vieille Barriere', eens het toenmalige eindpunt van de paardentrams uit Antwerpen-Klapdorp. Het kruispunt Merksem 'Oude Bareel' ligt iets rechts buiten het beeld.

26. De Sint-Franciscuskerk aan de Bredabaan 547 in Merksem werd gebouwd in de jaren 1893-1896, in een tijd dat Merksem zich enorm uitbreidde en verstedelijkte vanwege de vergroting van het Antwerpse havengebied in noordelijke richting. Een uitbreiding van de eeuwenoude Sint-Bartholomeuskerk zat er om allerlei redenen niet in, zodat in 1890 een tweede parochiekerk in Merksem werd gesticht. Ansichtkaarten uit de jaren rond 1905-1910.

27. Vanwege de inspanningen van de toenmalige Merksemse burgemeester Frans de l’Arbre werd de kerk aan Sint-Franciscus van Assisie toegewijd. De bouw gebeurde in eclectische trant, met neobyzantijnse elementen, en dat naar een ontwerp van architect Henri Blomme. Ansichtkaarten uit de jaren rond 1905-1910.

28. De kerk is een in zuidoostelijke richting gebouwde 'kruisbasiliek' met een toren aan de straatzijde en daarnaast een pastorie. Het gebouw is uitgevoerd in baksteen met blauwe natuursteen als decoratieve elementen. Vooral de horizontale speklagen aan de toren geven de kerk een opvallend uiterlijk. Op de viering (het midden van 'kruisbasiliek') staat een vierkante koepel. De kerk heeft verder een halfronde apsis. In 1940 liep het gebouw schade op door beschietingen, maar dit werd later hersteld. Ansichtkaarten uit de jaren rond 1930-1950.

29. Duidelijk is te zien dat er destijds maar liefst vier sporen op de Bredabaan in Merksem lagen. Links aan de westzijde waren er dat twee voor de trams naar en van Oude Bareel (en verder naar Kapellen, Wuustwezel en Schoten). Rechts lagen er twee voor de trams van het stadstrambedrijf naar en van Oude Bareel. Vanaf juli 1929 konden de twee trambedrijven echter gebruik maken van elkaars sporen.

30. Ter hoogte van de Sint-Franciscuskerk in Merksem rijdt links NMVB-motorrijtuig 9978 als lijn 64 (naar of van Wuustwezel) en rechts een tram op lijn 65 (naar of van Kapellen). Foto E.J. Bouwman, uit: De Antwerpse buurttram in beeld (67).

31. Een beeld in Merksem in noordelijke richting in de jaren twintig. Rechts (aan de oostzijde van de weg) nadert een motorrijtuig van het Antwerpse stadstrambedrijf, op weg naar Antwerpen Stad. Links is een 'Rode tram' met aanhangrijtuig van de NMVB te zien. Vanaf juli 1929 konden echter alle trams, zowel van de westelijke als van de oostelijke gelegen sporen gebruik maken. In de verte is nog de Sint-Franciscuskerk te zien.

32. Een beeld in Merksem in noordelijke richting in de jaren 1926-1929. Rechts (aan de oostzijde van de weg) nadert motorrijtuig 304 van het Antwerpse stadstrambedrijf, op weg naar Antwerpen Stad. Links op de achtergrond is een rijtuig van de NMVB te zien. Vanaf juli 1929 konden echter alle trams, zowel van de westelijke als van de oostelijke gelegen sporen gebruik maken. In de verte is nog de Sint-Franciscuskerk te zien.

33. Een beeld uit de jaren vijftig, toen er alleen in het midden van de straat nog twee sporen lagen voor het stadstrambedrijf en voor de NMVB. In de verte is nog de Sint-Franciscuskerk te zien. De weg gaf inmiddels steeds meer ruim baan aan diegenen die over een eigen auto konden beschikken.

34. Gezicht in zuidelijke richting op de Bredabaan te Merksem, met rechts het gemeentehuis en het grootwinkelbedrijf van ESKA (Building ESKA), gebouwd in de jaren twintig. Iets verderop staat het gemeentehuis uit 1894. Ervoor rijdt een autobus van 'LUX', sinds de jaren twintig zo'n beetje de eerste concurrent voor het vervoer van de NMVB in de regio Antwerpen. De ansichtkaart dateert uit de jaren dertig.

35. In 1894 werd het nieuwe gemeentehuis van Merksem officieel opgeleverd. Helaas werd dit gebouw in de stijl van de Vlaamse Renaissance in september 1944 onherstelbaar beschadigd door beschietingen.

36. Vanuit de toren van het gemeentehuis had je een fraai beeld van de Bredabaan in Merksem. Links reden de trams van de NMVB en rechts lijn 3 van de Antwerpse stadstram, waarvan er twee zojuist elkaar zijn gepasseerd. Elk bedrijf had twee sporen tot haar beschikking. In de verte rijzen de toren en de koepel op van de Sint Franciscuskerk.

37. Links komt het splinternieuwe karmijnrode elektrische motorrijtuig 5 van de 'S.A. Les Vicinaux Anversois' met de aanduiding 'S' (van Schoten als bestemming) aanrijden. Het gebouw links is het in 1894 gebouwde gemeentehuis van Merksem, dat in september 1944 onherstelbaar werd vernield bij beschietingen. Rechts rijdt het elektrisch motorrijtuig 230 in de stadsdienst op lijn 3, rijdend van af het Zuidstation naar Merksem (Oude Bareel), en terug. De foto is gemaakt in 1908.

38. Omstreeks 1902 passeert een paardentramrijtuig in de richting Antwerpen Stad het gemeentehuis van Merksem. In de verte is nog de Sint-Franciscuskerk te zien.

39. Nabij de Sint-Bartholomeuskerk (niet in beeld) wacht het gesloten paardentramrijtuig D 7 op 'klanten'. De foto dateert uit de jaren vóór 1900. Voor het eerst reed er op 20 juli 1879 een paardentram in Merksem. De prijs van een rit bedroeg tien tot 30 centimes per rit, al naar gelang de afgelegde afstand.

40. De huidige Sint-Bartholomeuskerk aan de zuidzijde van Merksem stamt oorspronkelijk uit de 15e eeuw. In de jaren 1615-1619 vond er een herbouw plaats. Vervolgens werd de kerk vergroot in 1767 en in de jaren 1832-1833 nogmaals. In 1937-1938 kwam er een verbreding van het transept en een groter koor, naar het ontwerp van Jef Huygh. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd de toren vernield door bominslagen. Ook andere delen van de kerk, waaronder het transept, werden zwaar beschadigd. Toch kon de kerk in de jaren 1947-1951 in de vooroorlogse toestand worden hersteld. Links staat een foto uit de jaren vóór 1940 en rechts een plaatje met de huidige toestand uit Google Earth, circa 2020.

41. Eenmaal de Sint-Bartholomeuskerk aan de zuidzijde van de lintbebouwing van Merksem (rechtsboven op de kaart) gepasseerd, dan naderde de tramreiziger het eindpunt van zijn rit. In het begin van de ZNSM reed deze tramwegmaatschappij met doorgaande trams tot op het emplacement Merksem IJskelder (links op de kaart uit circa 1890). Hier werd het rollend materieel klaargemaakt voor de terugrit. Het vuur van de stoomlocomotief werd schoongemaakt, steenkolen en water werd ingenomen en het personeel had nog wat tijd voor een korte rust, waarna de terugrit werd aanvaard. Reizigers konden al vanaf het kruispunt 'Oude Bareel' aan de noordzijde van Merksem overstappen op de paardentram naar Antwerpen Paardenmarkt/Klapdorp en ten laatste bij de stelplaats Merksem IJskelder, het eindpunt voor de stoomtrams uit Breda en ook die uit Bergen op Zoom via de dorpen in de noordwesthoek van de Noorderkempen.

42. Nogmaals de situatie vanaf het emplacement Antwerpen (IJskelder) in beeld. De spoorweg Antwerpen - Essen/Roosendaal met aansluitende sporen (1435 mm) en het raccordement van de NMVB naar de Kempische Vaart zijn in rood aangegeven. In blauw zijn de sporen van de NMVB (1067 mm, na 1919 echter 1000 mm) aangeduid. Tekening Marius Broos, Roosendaal.

De trams vanaf IJskelder in noordelijke richting volgden vanaf het begin van de exploitatie in 1887 naar Bergen op Zoom tot in de jaren dertig (aanleg Noorderlaan) de oude weg ten oosten van de toen nog nieuwe havens van Antwerpen met spooraansluituingen vanaf het toenmalige emplacement Antwerpen Austruweel nabij Ekeren. De nieuwe havens werden destijds omringd door een 'ringvaart', in aansluiting op de oude vestinggracht rond de stad Antwerpen. Of de trams de drie spooraansluitingen ongelijkvloers kruisten, is mij niet bekend, maar uit tekeningen blijkt dat het tracé op twee plaatsen kan zijn omgelegd naar pal naast de 'ringvaart'.

43. In latere jaren raakte het emplacement Merksem IJskelder steeds minder in gebruik. Vanaf het centrum van Antwerpen reden er in de jaren dertig doorgaande elektrische trams via de nieuw aangelegde Noorderlaan (3) naar de westhoek van de Noorderkempen. Daarbij werd Merksem (IJskelder) niet meer aangedaan. De trams reden rechtstreeks naar en van Zandvliet, Lillo, Putte, Ekeren en Kapellen via de nieuwe, in de jaren dertig aangelegde, Noorderlaan (3). Trams via Merksem naar Brasschaat, Polygoon, Wuustwezel, Schoten en Kapellen, reden wel langs of via de stelplaats Merksem IJskelder, totdat in 1934 de nieuwe Ingenieur Menneslaan (10) tussen de IJzerlaan (2) en de Bredabaan (6) tot bij de Sint Bartholomeuskerk in Merksem tot stand kwam. Tekening Marius Broos, Roosendaal.

44. Tot slot nog twee emplacementstekeningen en vier foto's van Merksem IJskelder uit de jaren na 1934 dertig, waaruit blijkt dat alle gebouwen bij de aanleg in hout waren opgetrokken. In geval van een dreigende oorlog konden die vanaf de vestingwerken in Antwerpen in brand worden geschoten. De bovenste tekening laat de toestand zien na voltooiing in 1892. De onderste in 1934 geeft de situatie aan, nadat het emplacement alleen nog voor het goederenvervoer in overslag met de NMBS en enkele lokale bedrijven werd gebruikt. Het reizigersvervoer werd vanaf 1934 omgeleid via de nieuwe en hoog aangelegde Ingenieur Menneslaan. Tekeningen Marius Broos, Roosendaal.

45. Gezicht vanaf het oosten op Merksem IJskelder (genoemd naar een in de buurt liggende IJskelder, zie ook kaart), circa 1912. Links komt 'Rode tram' 11 aangereden vanuit Antwerpen. Na een korte stop ter plaatse in de boog vóór het stationsgebouw zal deze verder in oostelijke richting naar Merksem (Oude Bareel) en verder. Het boven de tram uitstekende gebouw is op de kaart aangeduid als café. Pal rechts van de tram is de goederenloods te zien en vervolgens het kantoorgebouw (die op de kaart nog als twee aparte gebouwtjes zijn voorgesteld). Wat meer naar rechts is de rijtuigenloods zien en rechts het stationsgebouw met aanhorigheden (zie ook tekening met situatie uit 1892).

46. Gezicht vanaf het westen op het emplacement met werkplaats (links) en goederenloods (rechts), zie tekening uit 1934. Duidelijk is ook het spoor te zien, geschikt voor 1000 mm (1067 mm tot circa 1921, daarna 1000 mm) en 1435 mm (normaalspoor). Voor de overslag van goederen tussen tram en trein, alsmede de bediening van het raccordement langs de Kempische Vaart, later Albert-kanaal, zou de NMVB nog enkele decennia een goede schakel blijken te zijn.

47. Gezicht vanaf het westen op het emplacement met goederenloods, zie ook tekening uit 1934. Rechts is de onderdoorgang in het talud van de Ingenieur Menneslaan te zien.

48. Gezicht vanaf het oosten, staande op de hoog liggende Ingenieur Menneslaan, circa 1940. Links staat de goederenloods met de verhoogde laad- en losplaats voor vee, in het midden de werkplaats (midden) en rechts de loodsen voor rijtuigen en locomotieven, die weldra zouden afgebroken. Op de achtergrond is het hoogliggende talud van de spoorweg Antwerpen - Essen/Roosendaal te zien met onderdoorgang voor de trams naar en van het gebied ten noordwesten van Antwerpen.